Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ανωγείων. ˆÚËÙÈÎfi M ÚÔ Μ Α Ρ Τ Ι Ο Σ 2 0 0 9

1

Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ανωγείων ˆÚËÙÈÎfi M ÚÔ Μ Α Ρ Τ Ι Ο Σ 2 0 0 9

Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ανωγείων Συγγραφική οµάδα Η Παιδαγωγική Οµάδα του ΚΠΕ Ανωγείων Καρατάσος Νίκος, άσκαλος, Υπεύθυνος του ΚΠΕ Κεφαλογιάννη Ζαχαρένια, Φιλόλογος, Αναπληρώτρια Υπευθύνου του ΚΠΕ ακανάλη Αικατερίνα, ασκάλα, Μέλος Π.Ο. Παπαζαφειρόπουλος ηµήτρης, άσκαλος, Μέλος Π.Ο. Χαιρέτη Μαρία, Νηπιαγωγός, Μέλος Π.Ο. Επιµέλεια Έκδοσης Η Παιδαγωγική Οµάδα του ΚΠΕ Ανωγείων Εκδότης: Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ανωγείων Ταχ. /νση: Μαθητική Εστία Ανωγείων Ταχ. Κώδικας: 74051 Τηλέφωνο: 28340 31662 FAX : 28340 20335 E-mail: mail@kpe-anogion.gr Ιστοσελίδα: http://www.kpe-anogion.gr Τίτλος: Όταν το Nερό αγκάλιασε την Πέτρα (Aπό τα ρω του Έρωτα στο ρου του Nερού) ÂÚÈÂ fiìâó Λίγα λόγια για το πρόγραµµα... 3 Eν αρχή ην το ύδωρ... 4 Οι µορφές του νερού... 5 Tαυτότητα του νερού - Eλιξίριο της ζωής... 6 Υδρολογικός Κύκλος... 7 Xρήσεις του νερού - Προβλήµατα... 11 Όταν το νερό αγκάλιασε την πέτρα... Το υπόγειο νερό... 14 H Γεωποικιλότητα στον Ψηλορείτη... 18 Bιβλιογραφία... 24 Φωτογραφιες, εικόνες και clips art... 24 Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες Μ. & Μ. Πατεράκης Ο.Ε. Τηλ: 2810 227933, e-mail: printpat@otenet.gr Η έκδοση είναι συγχρηµατοδοτούµενη από την Ευρωπαϊκή Ένωση στο πλαίσιο υλοποίησης της πράξης «Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης» του Eπιχειρησιακού Προγράµµατος «Eκπαίδευση και ια Bίου Mάθηση», της προγραµµατικής περιόδου 2007-2013 και εντάσσεται στον 1ο Άξονα Προτεραιότητας, που αναφέρεται στις Περιφέρειες Σύγκλισης, µε φορέα υλοποίησης το Εθνικό Ίδρυµα Νεότητας, υπό την εποπτεία του Υπ.Ε.Π.Θ..

Á appleëù º ÏÂ/Ë, Ô ÙÂÙÚ ÈÔ appleô ÂÈ ÛÙÔ ÚÈ ÛÔ ÂÓ Â Ó È ÂappleÈÛÙËÌÔÓÈÎfi Û ÁÁÚ ÌÌ, ÏÏ Ó appleôûùë- ÚÈ ÙÈÎfi ıâˆúëùèîfi Ì ÚÔ, ÙÔ ÔappleÔ Ô Û ÓÔ Â ÂÈ ÙÔ ÙÂÙÚ ÈÔ Ú ÛÙËÚÈÔÙ ÙˆÓ. Ù ÙÏÔ Î È ÙÔ appleâúèâ fiìâóô ÙÔ Û ÁÎÂÎÚÈÌ ÓÔ appleúôáú ÌÌ ÙÔ appleâúè ÏÏÔÓÙÈÎ ÂÎapple  ÛË «ŸÙ Ó ÙÔ ÓÂÚfi ÁÎ ÏÈ Û ÙËÓ ÙÚ» ÊÔÚ ÛÙËÓ È È ÙÂÚË Û ÛË appleô ÂÈ ÙÔ ÓÂÚfi Ì ÙÔ Û ÂÛÙÔÏÈıÈÎfi apple ÙÚˆÌ. Ô Ó Ì ÚÔ ÙÔ ÙÂÙÚ Ô ÓÂÈ appleïëúôêôú  ÁÈ ÙÔ ÓÂÚfi, ÂÓÒ ÙÔ ÏÏÔ ÁÈ ÙË Û ÛË ÙÔ Ì ÙÔ apple ÙÚˆÌ. Ô ÓÂÚfi appleôùâïâ appleôï ÙÈÌÔ Ê ÛÈÎfi applefiúô ÁÈ ÙË ˆ ÛÙÔÓ appleï Ó - ÙË Ì, ÙÔ ÔappleÔ Ô ÛÙÈ Ì ÚÂ Ì ÎÈÓ Ó ÂÈ ÂÍ ÈÙ ÙË fi È ÛˆÛÙ È Â ÚÈÛ ÙÔ applefi ÙÔÓ ÓıÚˆappleÔ. ÏÏ Î È Ë Ú ÙË ÂÈ Ó È È ÙÂÚÔ ÁˆappleÂÚÈ ÏÏÔÓ, fiappleô ÙÔ ÓÂÚfi, ÙÔ ÊÔ Î È ÙÔ ÌÈÎÚÔÎÏ Ì ËÌÈÔ ÚÁÔ Ó ÙÈ apple Ú ÙËÙÂ Û Óı ΠÁÈ ÙÔÓ appleïô ÛÈÔ ÂÓ ËÌÈÛÌfi ÂÈ ÒÓ ÛÙ ÔÚÂÈÓ ÔÈÎÔÛ ÛÙ Ì Ù. apple ÚÍË ÛÙÔÓ ÔÚÂÈÓfi fiáîô ÙÔ æëïôúâ ÙË Ô ÓıÚ ÎÈÎÒÓ appleâùúˆ- Ì ÙˆÓ ÙË Ú ÙË, applefi ÙË ÌÈ Ë ÔÌ ÙˆÓ Î ÙÒÙÂÚˆÓ «appleï Έ ÒÓ Û ÂÛÙÔÏ ıˆó» Î È ÙˆÓ ÓÒÙÂÚˆÓ Û ÂÛÙÔÏ ıˆó ÙË «Ú appleôïë», Î ıôú ÂÈ fi È ÌfiÓÔ ÙËÓ Î ÓËÛË ÙÔ applefiáâèô ÓÂÚÔ ÏÏ Î È ÙËÓ apple ÚÔ Û ÙË ˆ.  appleôïï appleâúèappleùòûâè Ó ÌÂÛ ÛÙÈ Ô ÓıÚ ÎÈÎ Ì Â apple ÚÂÌ ÏÏÔÓÙ È Ù ÓÒÙÂÚ appleâùúòì Ù ÙÔ ÊÏ Û Ë ÙˆÓ «appleï Έ ÒÓ Û ÂÛÙÔÏ ıˆó», È apple Ú Ù appleâùúòì Ù appleô ÂÌappleÔ Ô Ó ÙÔ ÓÂÚfi Ó ÎÈÓËı ı ÙÂÚ. fiùâ ËÌÈÔ ÚÁÔ ÓÙ È appleôï ÚÈıÌ appleëá. applefi Ù ÛappleÏ Ó ÙÔ ÈÂÚÔ Ô ÓÔ appleâúóô Ó ÔÈ ı ÙÔÈ ÚfiÌÔÈ ÙÔ ÓÂÚÔ appleô Ô ËÁÔ Ó ÛÙË ı Ï ÛÛ. Ô ÓÂÚfi ÙË ÚÔ Î È ÙÔ ÈÔÓÈÔ ÛÙÔ apple Ú ÛÌ ÙÔ ÛÌÈÏ ÂÈ ÌÂ Ì ÂÛÙÚ ÂÌappleÓ - ÛÌ ÓÔ ÁÏ appleùë ÙÔ Û ÂÛÙÔÏÈıÈÎfi apple ÙÚˆÌ, ËÌÈÔ ÚÁÒÓÙ ÌÈÎÚ Î È ÌÂÁ ÏÂ Ï ÎÎÔ Â, ÙÈ Î Ù fiıúâ, ÙÈ ÔÏ ÓÂ, Ù ÔÚÔapple È. ÚÂ Ì ÛÔ ÁÈ apple Ú ÙÈ apple Ú Î Ùˆ Ì ÓÙÈÓ Â : Ù Ï ÙË ÛÙ Ï ÙÔ ÓÂÚfi ÙÔ Ì ÚÌ ÚÔ ÙÚ apple ÙÔ, Ô appleú Ì appleô ÌÈÛ ÎÈ ÓÂ, Á Ú ÂÈ ÎÈ Á apple ÙÔ. ÓÒÓ ÌÔ ƒâıâìóèòùë ªÔÓ Ô ÛÎ Ë ÌÔ Â Ó apple Óˆ ÛÔ Î È ı ÛË ÂÓ ÏÏ ÛÛÂÈ, Ó ÛÙ Ï Áfi Ì ÛÙË ÛappleËÏÈ appleô Û Ó Ó ÙfiappleÔ ÛÙ ÛÂÈ. ÚÈÛÙÂ Ë Ã ÈÚ ÙË, ÈÁfiÙÂÚÔ applefi Ì È ÛÙÈÁÌ È ÁˆÁÈÎ Ì ÙÔ ÓˆÁ ˆÓ

EÓ Ú ËÓ ÙÔ ˆÚ... Tο νερό υπάρχει σε όλους τους ζωντανούς (ζωικούς και φυτικούς) οργανισµούς. Στις τροφές υπάρχει σε µεγάλο ποσοστό. Το γάλα π.χ. περιέχει 87%, οι πατάτες 78%, τα αβγά 74%, τα λαχανικά και τα φρούτα µέχρι 93% νερό. Στο ανθρώπινο σώµα το νερό περιέχεται σε ποσότητα 70% και στο αίµα 90%. Ένας κόσµος χωρίς νερό θα ήταν ένας κόσµος χωρίς ζωή. Η ζωή γεννήθηκε µέσα στη θάλασσα και η ιστορία του ανθρώπινου πολιτισµού είναι συνυφασµένη µε το νερό. Η ύπαρξη νερού ήταν κριτήριο για την επιλογή εγκατάστασης ανθρώπων και τη δηµιουργία οικισµών και κοινωνιών. Όλοι οι αρχαίοι πολιτισµοί άνθισαν κατά µήκος µεγάλων ποταµών, όπως ο Αιγυπτιακός στην κοιλάδα του Νείλου, ο Ασσυριακός στη Μεσοποταµία. Η δύναµη του νερού ήταν αυτή που κίνησε υδρόµυλους και παράγει ηλεκτρική ενέργεια. Ωστόσο, η ίδια δύναµη υπήρξε και η αιτία καταστροφής πόλεων και πολιτισµών µε τις πληµµύρες. O Θαλής ο Μιλήσιος τόνισε τον ουσιώδη ρόλο του νερού ως αρχής δηµιουργίας του κόσµου αλλά και γενικότερα κατά τους προσωκρατικούς φιλοσόφους το νερό ήταν συνυφασµένο µε τη ζωή, την ψυχή και τη δύναµη της φύσης που κινεί τα πάντα. Το νερό (H2O), αποτελεί µετά το οξυγόνο το πιο πολύτιµο συστατικό της φύσης για τη ζωή και όλοι οι οργανισµοί εξαρτώνται από την παρουσία του. Ο άνθρωπος µπορεί να ζήσει αρκετές εβδοµάδες χωρίς τροφή, εξαιτίας των αποθεµάτων λίπους που διαθέτει, αλλά πεθαίνει µέσα σε λίγες µέρες από την έλλειψη νερού (3-4 µέρες). Το 70% περίπου του βάρους των οργανισµών οφείλεται στην ποσότητα νερού που περιέχουν. Ενώ υπάρχουν µορφές ζωής που δεν έχουν ανάγκη το οξυγόνο (αναερόβια βακτήρια), δεν υπάρχουν οργανισµοί που µπορούν να ζήσουν χωρίς νερό. Η ανάπτυξη των φυτών εξαρτάται απόλυτα από την υγρασία και η µορφή της βλάστησης κάθε περιοχής καθορίζεται από τις βροχοπτώσεις. Ακόµα, και τα πιο 4

ανθεκτικά στην ξηρασία φυτά χρειάζονται το νερό και έχουν συνηθίσει να το αποθηκεύουν στους ιστούς τους ή να το αναζητούν σε µεγάλο βάθος µε τις ρίζες τους. Επίσης, όλα τα ζώα χρειάζονται το νερό, αλλά σε διαφορετικό βαθµό, ανάλογα µε την κατασκευή τους και το χώρο που έχουν συνηθίσει να ζουν. Άλλα εξαρτώνται απόλυτα από αυτό (υδρόβια), και άλλα αντέχουν λιγότερο ή περισσότερο την έλλειψή του. Κανένα είδος, όµως, δεν µπορεί να επιβιώσει χωρίς νερό. È ÌÔÚÊ ÙÔ ÓÂÚÔ Το νερό είναι παντού µε διάφορες µορφές, η ποσότητά του παραµένει συνολικά σταθερή, αλλά στις µέρες µας κινδυνεύει η ποιότητά του. Υδρόσφαιρα λέγεται το σύνολο του νερού που υπάρχει πάνω στη Γη (Γαλάζιος Πλανήτης). Το νερό πάνω στη γη απαντάται σε τρεις µορφές, δηλαδή ως υγρό (νερό πηγών, ποταµών, θαλασσών), ως στερεό (πάγος, χιόνι) και ως αέριο (υδρατµοί στην ατµόσφαιρα), ανάλογα µε τη θερµοκρασία του περιβάλλοντος. Το υγρό νερό σχηµατίζει τους ωκεανούς και τις θάλασσες, τα ποτάµια και τις λίµνες. Στον αέρα το νερό βρίσκεται µε τη µορφή ατµών (αέριο) σταγονιδίων και πάγου και σχηµατίζει τα σύννεφα. Στους πάγους των δύο πόλων και στους µεγάλους παγετώνες των πολύ ψηλών βουνών το νερό συναντάται µε τη στερεή µορφή του (πάγος). Το µεγαλύτερο µέρος του βρίσκεται στους ωκεανούς και είναι αλµυρό. Από το υπόλοιπο, το µεγαλύτερο µέρος βρίσκεται δεσµευµένο στους πάγους των δύο πόλων και ένα µέρος στην ατµόσφαιρα. Οι ωκεανοί καλύπτουν το 71% της επιφάνειας όλης της Γης (το 96% του συνολικού νερού), ενώ οι λίµνες µόλις το 2%. Έτσι, το γλυκό νερό που αποµένει για τους οργανισµούς είναι ελάχιστο. Από το 5

σύνολο του νερού της Γης µόνο το 2,6% είναι γλυκό, άρα µπορεί να χρησιµοποιηθεί για τις ανάγκες του ανθρώπου. Ούτε αυτή η ποσότητα, όµως, είναι διαθέσιµη κάθε στιγµή, γιατί το γλυκό νερό που βρίσκεται σε περιοχές που µπορούν να πλησιάσουν οι άνθρωποι αντιπροσωπεύει µόνο το 0,15 έως το 0,20 της υδρόσφαιρας. T ÙfiÙËÙ ÙÔ ÓÂÚÔ - EÏÈÍ ÚÈÔ ÙË ˆ H σηµασία του νερού για τη ζωή αλλά και για τις ανθρώπινες δραστηριότητες δεν είναι τυχαία. Είναι αποτέλεσµα ιδιοτήτων που το καθιστούν µοναδικό. Το νερό είναι ανόργανη χηµική ένωση και συναντάται σε όλα τα τµήµατα της Γης (ατµόσφαιρα, υδρόσφαιρα και λιθόσφαιρα). Eίναι άχρωµο, άοσµο, και άγευστο. Στην αρχαιότητα το θεωρούσαν στοιχείο, ενώ αργότερα ανακαλύφτηκε ότι είναι η χηµική ένωση υδρογόνου και οξυγόνου. Η σύνθεση του προσδιορίστηκε από τον A. L. de Lavoisier το 1784. Όλες οι χηµικές αντιδράσεις, που γίνονται µέσα σε έναν οργανισµό, απαιτούν την παρουσία νερού. Είναι το απαραίτητο µέσο για όλες τις αντιδράσεις µεταβολισµού, από την παραγωγή της γλυκόζης στα φυτά µέχρι την πέψη των τροφών και τη ρύθµιση της θερµοκρασίας στα ζώα. Ο χηµικός τύπος του νερού είναι Η2Ο και σχηµατίζεται από την ένωση 2 ατόµων υδρογόνου µε 1 οξυγόνου. Το µόριο του νερού είναι ασύµµετρο και το ηλεκτρικό του φορτίο ασταθές. Ανάµεσα στα άτοµα οξυγόνου και υδρογόνου σχηµατίζεται απλός οµοιοπολικός δεσµός (κάθε άτοµο προσφέρει ένα ηλεκτρόνιο, σχηµατίζοντας ένα κοινό ζεύγος ηλεκτρονίων). Η χηµική ένωση των δύο στοιχείων και τριών ατόµων καλύπτει τα 3/4 της επιφάνειας της Γης και κατά το ίδιο ποσοστό περίπου δοµεί την ανθρώπινη ύπαρξη. Το νερό βρίσκεται στην υγρή του µορφή από τη θερµοκρασία των 0 ο C µέχρι τους 100 ο C, ενώ λόγω πολικότητας τα µόρια του νερού µπορούν εύκολα να 6

εισχωρούν ανάµεσα σε άτοµα άλλων µορίων, γεγονός που καθιστά το νερό «παγκόσµιο διαλύτη», µέσο µεταφοράς θρεπτικών στοιχείων στο σύνολο της τροφικής αλυσίδας. Το νερό διαλύει µικρές ποσότητες όλων σχεδόν των ουσιών. Ωστόσο, εξ αιτίας αυτής της ιδιότητας ρυπαίνεται εύκολότερα. Ο όγκος του νερού αυξάνεται, όταν παγώνει, σε αντίθεση µε πολλά υγρά. Έτσι ο πάγος επιπλέει στο νερό. Όταν το νερό παγώνει στην επιφάνεια των λιµνών και των ποταµών, πιο βαθιά υπάρχει το νερό σε υγρή µορφή. Αυτή η ιδιότητα είναι σηµαντική για τη ζωή που υπάρχει κάτω από την παγωµένη επιφάνεια. Οι ενεργειακές του ιδιότητες (θερµοχωρητικότητα, συντελεστής µεταφοράς θερµότητας) είναι οι υψηλότερες µεταξύ των υγρών. Οι ωκεανοί της γης είναι το κύριο µέσο µεταφοράς θερµότητας από τις τροπικές ζώνες στους πόλους, επιδρώντας στις κλιµατικές αλλαγές. Η ενέργεια που απελευθερώνεται από τη συµπύκνωση των υδρατµών στην ατµόσφαιρα αναδιανέµει την ηλιακή θερµότητα και εξοµαλύνει τα ακραία φαινόµενα θερµοκρασίας. Η ιδιότητα αυτή του νερού προστατεύει τους ζωντανούς οργανισµούς από τις απότοµες αλλαγές θερµοκρασίας και συµβάλλει στην ισορροπία του κλίµατος στη γη. À ÚÔÏÔÁÈÎfi ÎÏÔ Εξαιτίας των συνθηκών θερµοκρασίας και πίεσης που επικρατούν στη γη είναι η µοναδική ουσία που υπάρχει στη φύση παράλληλα και στις τρεις µορφές: υγρή, στερεή, αέρια. Αν οι θάλασσες της γης υπήρξαν το λίκνο της ζωής, οι υδρατµοί της ατµόσφαιρας είναι η θερµοκοιτίδα της, καθώς χωρίς αυτούς η θερµοκρασία του πλανήτη θα ήταν περίπου 20ο C χαµηλότερη. Κάθε µέρα η ηλιακή ενέργεια εξατµίζει περίπου ένα δισεκατοµµύριο τόνους νερό από τις θάλασσες του πλανήτη. Αυτή η διαδικασία σηµατοδοτεί την αρχή του υδρολογικού κύκλου. Πρόκειται για έναν ασταµάτητο κύκλο, µέσα και έξω από τους ζωντανούς οργανισµούς. Οι υδρατµοί συµπυκνώνονται στα σύννεφα και το νερό επιστρέφει στην επιφάνεια της Γης ως βροχή ή χιόνι. Ο κύκλος του νερού είναι σηµαντικός για όλους τους οργανισµούς, αλλά ιδιαίτερα γι αυτούς που ζουν στην ξηρά, όπου οι βροχοπτώσεις βοηθούν στη διαµόρφωση των διαπλάσεων, δηλαδή των χαρακτηριστικών βιοκοινοτήτων. Ο κύκλος του νερού συντελεί, επίσης, στη διαµόρφωση της επιφάνειας της Γης, γιατί η βροχή σταδιακά διαβρώνει τα πετρώµατα, δηµιουργώντας κοιλάδες και πεδιάδες ιζηµάτων. Kάθε µόριο του νερού στη γη παίρνει µέρος σ αυτό το φυσικό κύκλο. 7

Ο κύκλος αυτός έχει µεγάλη σηµασία τόσο για τη ζωή όσο και για την ίδια τη Γη, γιατί ανανεώνει συνεχώς το γλυκό νερό που χρειάζονται οι οργανισµοί. Γεννά τις βροχές, τα ποτάµια και τους παγετώνες που αλλάζουν µε τη δράση τους (αποσάθρωση, διάβρωση, µεταφορά υλικών) την επιφάνεια του πλανήτη µας. Αν η υπερθέρµανση του πλανήτη συνεχιστεί, θα αυξηθεί και η ποσότητα των υδρατµών στην ατµόσφαιρα οδηγώντας σε περαιτέρω άνοδο της θερµοκρασίας. Στην ατµόσφαιρα υπάρχουν πάντα πολλοί υδρατµοί, που προέρχονται από την εξάτµιση των υδάτων των ωκεανών και της στεριάς. Από αυτούς σχηµατίζονται τα σύννεφα, που είναι µια µορφή νερού διαλυµένου µέσα στον αέρα. Μερικά σύννεφα περιέχουν έως και 1.000 τόνους νερού, το οποίο όµως θα γίνει βροχή µόνο, όταν η θερµοκρασία κατέβει κάτω από κάποιο όριο. Όταν τα σύννεφα, που έρχονται µε τους ανέµους από τις θάλασσες προς τη στεριά, συναντήσουν τις ψηλές οροσειρές, αναγκάζονται να ανέβουν σε µεγάλο ύψος. Εκεί ψύχονται, δεν µπορούν πια να συγκρατήσουν το νερό που περιέχουν και το αφήνουν µε τη µορφή βροχών ή χιονιού. Οι ωκεανοί επικοινωνούν µεταξύ τους και σχηµατίζουν µια απέραντη αλµυρή υγρή µάζα, έναν παγκόσµιο ωκεανό, τον οποίο για πρακτικούς λόγους χωρίζου- µε σε µικρότερα τµήµατα. Οι γεωγράφοι δε συµφωνούν µεταξύ τους ως προς τον αριθµό των ωκεανών. Άλλοι θεωρούν ότι είναι 4, άλλοι όµως πιστεύουν ότι ο Αρκτικός ωκεανός είναι απλά ένα τµήµα του Ατλαντικού και ότι, εποµένως, υπάρχουν µόνο 3 ωκεανοί. Θάλασσες είναι τα τµήµατα των ωκεανών που βρίσκονται ανάµεσα σε κάποια σαφή γεωγραφικά όρια. Σε µερικές περιπτώσεις, µικρότερα τµήµατα των θαλασσών λέγονται πελάγη. Αν σε µια θάλασσα υπάρχουν πάρα πολλά νησιά, χρησιµοποιείται και ο όρος αρχιπέλαγος. Η βαρύτητα αναγκάζει το νερό που πέφτει στην επιφάνεια της Γης να κινείται από τα ψηλότερα προς τα χαµηλότερα µέρη. Έτσι, γεννιούνται µικρά και µεγάλα ρεύµατα νερού, που ξεκινούν από κάποιο βουνό, ενώνονται σε ένα κύριο κορµό και, αφού διασχίσουν κάποια απόσταση χύνονται στη θάλασσα ή 8

σε κάποια λίµνη. Όταν, όµως, το κλίµα της περιοχής που διαρρέουν είναι πολύ θερµό και το έδαφος πορώδες, δεν καταλήγουν πουθενά αλλά χάνονται στην πορεία, καθώς τα εξατµίζει ο Ήλιος και τα απορροφά η γη. Παροδικοί ποταµοί είναι και οι ελληνικοί χεί- µαρροι, έχουν πολύ νερό το χειµώνα αλλά το καλοκαίρι είναι ξεροί. Τα µέρη ενός ποταµού είναι η περιοχή των πηγών του, δηλαδή ο χώρος από τον οποίο ξεκινά, η κυρίως ροή του, δηλαδή το τµήµα του από τις πηγές έως τις εκβολές του, και οι εκβολές του, δηλαδή το τελικό τµήµα του, που χύνεται στη θάλασσα. Κοντά στις εκβολές τους τα ποτάµια συνήθως πλαταίνουν. Μάλιστα, αν εκεί το έδαφος είναι τελείως επίπεδο, το νερό ξεχειλίζει και, αντί να υπάρχει µία µόνο κοίτη, υπάρχουν περισσότερες που αποµακρύνονται η µία από την άλλη. Έτσι σχηµατίζονται τα έλτα των ποταµών που αποτελούν χώρους για φυτικούς και ζωικούς οργανισµούς (υγρότοποι). Σηµαντικά ποτάµια σε µήκος στη Γη είναι ο Νείλος, (Αφρική) ο Μισσιισσιπής, (Αµερική) ο Αµαζόνιος (Νότια Αµερική), (ο Νίγηρας) κά. Οι λίµνες, όπως και τα ποτάµια, είναι χρήσιµες αποθήκες γλυκού νερού. Υπάρχουν πολλοί τρόποι σχηµατισµού µιας λίµνης: άλλες σχηµατίστηκαν, όταν βυθίστηκε κάπου ο φλοιός της γης και το βύθισµα γέµισε νερά, άλλες προέρχονται από το λιώσιµο των πάγων, που κάποτε σκέπαζαν µεγάλο τµήµα της Γης και άλλες από την απόφραξη της ροής των ποταµών. Μερικές µεγάλες λίµνες (Κασπία) φαίνεται ότι κάποτε ήταν τµήµατα ωκεανών που αποκόπηκαν και απο- µονώθηκαν. Μεγάλες διαφορές υπάρχουν και στην αλµυρότητα του νερού των λιµνών. Οι περισσότερες έχουν γλυκό νερό, άλλες, όµως, είναι αλµυρές όπως η θάλασσα ή και περισσότερο. Οι πρώτοι άνθρωποι φρόντιζαν πάντα να κατοικούν κοντά στο γλυκό νερό και οι ακτές των λιµνών ήταν ιδανικός τόπος για τους πρώτους οικισµούς τους. Εκτός από το νερό οι µεγάλες λίµνες πρόσφεραν τροφή (ψάρεµα) και καλύτερο κλίµα, όπως περίπου και οι θάλασσες. Αυτά τα πλεονεκτήµατα εξηγούν, γιατί πολλές από τις σηµερινές πόλεις της Γης είναι κτισµένες κοντά σε λίµνες. Σε περιοχές µε υγρό κλίµα το νερό που προορίζεται για οικιακή χρήση αντλείται συνήθως από ποτάµια και λίµνες. Μερικές φορές το νερό αυτό διοχετεύεται µε αγωγούς εκατοντάδες χιλιόµετρα µακριά σε περιοχές που υποφέρουν από ξηρασία. Στις ξηρές περιοχές, όµως, όπως η Αυστραλία, το νερό προέρχεται κυρίως από γεωτρήσεις και πηγάδια. Το υπόγειο νερό ρέει ανάµεσα σε µικροσκοπικούς χώρους βαθιά µέσα στα πετρώµατα και κινείται τόσο αργά που µπορεί να είναι και χιλιάδων ετών. Τα υπόγεια νερά είναι πόρος µεγάλης αξίας, αλλά, όπως και πολλοί άλλοι, χρησιµοποιείται µε πολύ µεγαλύτερη ταχύτητα από αυτή µε την οποία αποκαθίσταται. 9

Οι υγρότοποι είναι οικοσυστήµατα που επιτελούν πολλαπλές φυσικές λειτουργίες. Οι υγρότοποι προστατεύουν τις περιοχές από τις πληµµύρες, εξασφαλίζουν νερό για άρδευση - ύδρευση, εµπλουτίζουν τα υπόγεια υδροφόρα στρώµατα, λειτουργούν ως φυσικά φίλτρα καθαρισµού των υδάτων, ρυθµίζουν το µικροκλίµα της περιοχής, προστατεύουν τις ακτές και τις όχθες από τη διάβρωση και προσφέρουν ευκαιρίες για τουρισµό και αναψυχή. Υγρότοποι θεωρούνται το δέλτα ποταµών, οι πηγές, το κύριο µέρος του ποταµού, οι εκβολές του, οι φυσικές - τεχνητές λίµνες (ταµιευτήρες), οι λιµνοθάλασσες, τα έλη και οι παράκτιες περιοχές. Βασικά γνωρίσµατά τους είναι το έδαφος, το νερό, η χλωρίδα και η πανίδα. Οι ιδιότητες του νερού καθιστούν τους ωκεανούς και τις βαθιές λίµνες αποθήκες θερµότητας, γιατί τη θερµή περίοδο του χρόνου αποθηκεύουν θερµότητα και την ελευθερώνουν το χειµώνα. Στους υγροτόπους ποικίλοι αυτότροφοι οργανισµοί δε-σµεύουν τη φωτεινή ηλιακή ακτινοβολία, µικροσκοπικοί οργανισµοί και άλλοι µεγαλύτεροι που πλέουν ελεύθερα στο νερό. Οι υγρότοποι προστατεύονται µε διεθνείς συνθήκες (Σύµβαση Ραµσάρ). Οι τεχνητοί υγρότοποι ή ταµιευτήρες κατασκευάζονται σε περιοχές, όπου ο αριθµός των λιµνών είναι περιορισµένος και τα ύδατα τους δεν είναι επαρκή ή κατάλληλα να καλύψουν τις ανθρώπινες ανάγκες. Οι τεχνητοί υγρότοποι µπορούν να παίξουν σηµαντικό ρόλο στη βιοποικι- 10

λότητα, κυρίως εκεί, όπου οι φυσικοί υγρότοποι είναι λίγοι ή είναι υποβαθµισµένοι. Υδρόβια φυτά αποτελούν σηµαντικούς µικροβιότοπους για ασπόνδυλα, ψάρια και αµφίβια και στηρίζουν την ανάπτυξη της ορνιθοπανίδας. Ωστόσο, δεν ευνοούν όλοι οι ταµιευτήρες τη βιοποικιλότητα. XÚ ÛÂÈ ÙÔ ÓÂÚÔ - ÚÔ Ï Ì Ù Aν και το νερό αποτελεί πολύτιµο αγαθό για τη ζωή στον πλανήτη, σήµερα εξακολουθούµε να το αντιµετωπίζουµε ως ένα ανεξάντλητο φυσικό πόρο, τον οποίο διαχειριζόµαστε µε σπατάλη, κυρίως στη γεωργία που απορροφά το 86% των διαθέσιµων πόρων. Η στάθµη του υδροφόρου ορίζοντα συνεχώς µειώνεται. Οι γεωτρήσεις φτάνουν πλέον σε διπλάσιο βάθος από ό,τι µία δεκαπενταετία. Έχουµε ανεξέλεγκτη άντληση νερού, η οποία, εκτός από µείωση των αποθεµάτων, προκαλεί και το φαινόµενο της υφαλµύρωσης, της «νόθευσης» του δηλαδή µε το θαλασσινό νερό. Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου στις ανεπτυγµένες χώρες είχε σαν αποτέλεσµα την αύξηση της κατανάλωσης του νερού για την παραγωγή τροφής, βιο- µηχανικών προϊόντων και οικιακών αναγκών. Υπάρχουν περιοχές που δέχονται το σύνολο σχεδόν των ετήσιων βροχοπτώσεων σε µια σύντοµη περίοδο(τροπικοί µουσώνες), ενώ σε κάποιες περιοχές υπάρχουν µεγάλα ύψη βροχοπτώσεων και σε άλλες οι βροχές είναι σπανιότατες. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα αρκετές περιοχές του πλανήτη να αντιµετωπίζουν σοβαρά προβλήµατα λειψυδρίας. Η γεωργία είναι ο µεγαλύτερος καταναλωτής νερού, ενώ η βιοµηχανία είναι ο δεύτερος χρήστης νερού, καθώς επίσης και η παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας στη βιοµηχανία. Το πόσιµο νερό και το νερό για οικιακή χρήση προέρχεται από πηγές, ποτάµια, λίµνες (φυσικές ή τεχνητές), πηγάδια ή δεξαµενές. Πρέπει να µεταφερθεί µε σωλήνες και κανάλια. Το νερό υφίσταται επεξεργασία, πριν δοθεί στην κατανάλωση. Αρχικά αποµακρύνονται τα στερεά και οι οσµές, στη συνέχεια προστίθεται χλώριο για θανάτωση µικροβίων, ακολουθεί η διήθηση, δηλαδή η δίοδος του νερού από φίλτρα άµµου, όπου κατακρατούνται ακόµη µικρότερα σωµατίδια. Πριν το νερό διοχετευθεί στην κατανάλωση αφήνεται σε κλειστές δεξαµενές, για να ολοκληρωθεί η απολύµανσή του. Ωστόσο, τα δίκτυα ύδρευσης πολλές φορές έχουν διαρροές και υπάρχει κίνδυνος µόλυνσης του νερού. Στο νερό αναπτύσσονται πολλά µικρόβια, που είναι επικίνδυνα για τον άνθρωπο. Οι σαλµονέλες, ο τύφος, η χολέρα, η διάρροια και οι δυσεντερίες Τα έργα ύδρευσης γνώρισαν την πρώτη περίοδο ακµής τους τη 2η χιλιετία π.χ. στην Αίγυπτο, την Κίνα, την Μεσοποταµία, την Κρήτη. Στην Αθήνα τα πρώτα συστηµατικά έργα εµφανίζονται την εποχή του Πεισίστρατου, ενώ σηµαντικά έργα ύδρευσης πραγµατοποιήθηκαν από τους Ρωµαίους. Κατά το Μεσαίωνα οι πόλεις της Κεντρικής Ευρώπης είχαν συνθήκες ύδρευσης και υγιεινής πολύ χειρότερες από αυτές των πόλεων της κλασικής Ελλάδας και Ρώµης. 11

είναι από τις πιο συνηθισµένες αρρώστιες που µεταδίδονται µέσω του νερού. Στον Τρίτο Κόσµο πέντε εκατοµµύρια παιδιά περίπου πεθαίνουν κάθε χρόνο από διάρροια, επειδή δεν έχουν καθαρό πόσιµο νερό. Οι κάτοικοι των χωρών αυτών υποφέρουν από ελονοσία, που µεταδίδεται από τα κουνούπια που ζουν στις φυτείες ρυζιού και στις όχθες των λιµνών και των ποταµών. Ακόµη, στη γεωργία χρησιµοποιούνται χηµικά λιπάσµατα και φυτοφάρµακα, και οι βροχές παρασύρουν πολλές από τις ουσίες στη θάλασσα, στις λίµνες και στα ποτάµια, ενώ ένα µεγάλο µέρος τους εισχωρεί στο έδαφος και ρυπαίνει τα υπόγεια νερά.τα αστικά λύµατα, αλλά και τα λιπάσµατα που ξεπλένονται από τη βροχή, καταλήγουν στον υδάτινο υδροφορέα, τον οποίο εµπλουτίζουν µε τα νιτρικά και φωσφορικά άλατα που περιέχουν και προκαλούν αύξηση των φωτοσυνθετικών οργανισµών. Στη συνέχεια αυξάνεται ο πληθυσµός του ζωοπλαγκτόν, µε αποτέλεσµα την αύξηση των µικροοργανισµών, ο ρυθµός κατανάλωσης οξυγόνου γίνεται πολύ µεγαλύτερος από το ρυθµό παραγωγής του, έτσι µειώνεται το διαλυµένο στο νερό οξυγόνο και οι ανώτεροι οργανισµοί (ψάρια) του οικοσυστήµατος πεθαίνουν από ασφυξία µειώνοντας έτσι τη βιοποικιλότητα του οικοσυστήµατος (Eυτροφισµός). Ακόµα, τα αέρια που αποβάλλονται στην ατµόσφαιρα από τις καµινάδες των εργοστασίων είναι µια άλλη µορφή ρύπανσης των νερών. Οι χηµικές ουσίες των αερίων πέφτουν µαζί µε τη βροχή στη γη καίγοντας τα φυτά και καταστρέφοντας το χώµα, τα δάση. Στα ποτάµια και στις λίµνες, η όξινη βροχή δηλητηριάζει τα ζώα και τα φυτά που ζουν γύρω τους, ενώ καταστρέφει και τα µνη- µεία των πόλεων. Η Ευρωπαϊκή Ένωση επισηµαίνοντας την αξία της προστασίας και της σωστής διαχείρισης των υδάτινων πόρων δηµοσιοποίησε «Οδηγία -Πλαίσιο για το Νερό» (2000/60/ΕΚ), µε σκοπό την αποφυγή ρύπανσής του, τον περιορισµό 12

των πληµµυρών και ξηρασιών, προωθώντας την αειφορική διαχείριση του νερού. Ακόµα, καθιερώθηκε ηµέρα εορτασµού του νερού η 22η Μαρτίου, τονίζοντας έτσι την ανάγκη προστασίας αυτού του πολύτιµου για τη ζωή φυσικού πόρου. Το γεγονός ότι το κλίµα µας διατηρείται σταθερό για εκατοµµύρια χρόνια οφείλεται σε µεγάλο βαθµό στον υδρολογικό κύκλο, τη µεγάλη θερµοχωρητικότητα του νερού και την πολύ µεγάλη ενέργεια που απορροφάται ή εκλύεται, αναλόγως, κατά τις µεταβολές των φάσεών του, την τήξη των πάγων και την εξάτµιση. Η σχέση όµως ανάµεσα στο νερό και το κλίµα είναι όχι απλά στενή αλλά και αµφίδροµη. Κάθε αλλαγή στο κλίµα από εξωγενείς παράγοντες όπως π.χ.: η αλλαγή της σύστασης της ατµόσφαιρας ή της κλίσης του άξονα περιστροφής της Γης κ.λπ., θα έχει άµεσες συνέπειες στον υδρολογικό κύκλο και αλυσιδωτά σε όλες τις διεργασίες που τον συναποτελούν. Έτσι ακόµη και µε µικρή άνοδο της θερµοκρασίας µειώνεται σοβαρά η χιονοκάλυψη σε τοπικό, περιφερειακό και παγκόσµιο επίπεδο. Με µικρή αύξηση της θερµοκρασίας οι περίοδοι της χιονοκάλυψης των Άλπεων αλλά και των δικών µας βουνών - της Πίνδου, του Ολύµπου, του Παρνασσού κ.λπ., - µπορεί να µειωθούν και να επιβραχυνθούν µε αποτελέσµατα πολύ δυσµενή για τη ροή των ποταµών και για την ξηρασία και τη µειωµένη υγρασία του εδάφους κατά τους θερινούς µήνες, όταν η κύρια τροφοδοσία προέρχεται από το λιώσιµο των πάγων και χιονιών. Παρατεταµένες περίοδοι ξηρασίας και χαµηλής υγρασίας εδάφους διευκολύνουν τις δασικές πυρκαγιές. Παράλληλα, αν κατά το χειµώνα έχουµε ελαττω- µένο ποσοστό χιονιού και αντίστοιχα αυξηµένη βροχόπτωση, στο ίδιο χρονικό διάστηµα αυτό οδηγεί σε αυξηµένη διάβρωση των εδαφών, αυξηµένα πληµµυρικά φαινόµενα στα πεδινά και αυξηµένο ρυθµό πλήρωσης των υδροταµιευτήρων και φραγµάτων µε φερτά υλικά, άρα επιβράχυνση της χρήσιµης ζωής σηµαντικών έργων, π.χ.: υδροηλεκτρικών µονάδων κ.λπ. Η άνοδος της στάθµης της θάλασσας από το λιώσιµο των πάγων αναµένεται να είναι από λίγες δεκάδες εκατοστά ως πάνω από πέντε µέτρα αν όλοι ή σχεδόν όλοι οι πάγοι τακούν. Αυτό θα σηµαίνει απώλεια ολόκληρων χαµηλών νησιών, τεράστια αλλαγή στην παράκτια ζώνη µε απώλειες παραγωγικής γης και απώλειες στη βιοποικιλότητα των περισσοτέρων υγροτόπων αλλά και σοβαρότερες επιπτώσεις στην ποιότητα και ποσότητα του γλυκού νερού. Τα µαρµάρινα µνηµεία και τα αγάλµατα αποτελούνται από ανθρακικά άλατα (CaCO3), τα οποία διασπώνται από τα οξέα. Αρχαιολογικοί θησαυροί ανεκτίµητης ιστορικής και πολιτισµικής αξίας, όπως η Ακρόπολη, ή οι πυραµίδες των Μάγιας καταστρέφονται από την όξινη βροχή. Το θειικό οξύ αντιδρά µε το ανθρακικό άλας και παράγεται ένα άλλο άλας αρκετά εύθραστο, ο γύψος. Το φαινόµενο ονοµάζεται γυψοποίηση του µαρµάρου. Η αντίδραση είναι η εξής: H2SO4 + CaCO3 CaSO4 13

ŸÙ Ó ÙÔ ÓÂÚfi ÁÎ ÏÈ ÛÂ ÙËÓ apple ÙÚ... Ô applefiáâèô ÓÂÚfi «Όπως ένα γέρικο δέντρο διατηρεί όλες τις καταγραφές της ανάπτυξης και της ζωής του, η Γη διατηρεί µνήµες του παρελθόντος της... Το παρελθόν της Γης δεν είναι λιγότερο σηµαντικό από αυτό των ανθρώπων. Τώρα είναι καιρός να µάθουµε να το προστατρεύουµε...» από την «Παγκόσµια ιακήρυξη των ικαιωµάτων της Μνήµης της Γης», Digne 1991 Τα πετρώµατα είναι τα στερεά υλικά του φλοιού της Γης. Αποτελούνται από κρυστάλλους ορυκτών, κοµµάτια άλλων πετρωµάτων ή και απολιθωµάτων. Ανάλογα µε τον τρόπο σχηµατισµού τους διακρίνονται σε µαγµατικά ή πυριγενή, όταν προέρχονται από τη στερεοποίηση των λιωµένων υλικών του εσωτερικού της γης (π.χ.γρανίτης), σε ιζηµατογενή, όταν δηµιουργούνται από συµπαγοποίηση ιζηµάτων, όπως οι ασβεστόλιθοι και οι ψαµµίτες και µεταµορφωµένα, όταν κάποια πετρώµατα θαφτούν µέσα στη γη και θερµανθούν για µεγάλο χρονικό διάστηµα, όπως οι σχιστόλιθοι. Η υπόγεια διαδροµή του νερού συνδέεται άµεσα µε τους ασβεστόλιθους και τα µάρµαρα, ενώ η υπόγεια διακοπή της παραπάνω διαδροµής συχνά συνδέεται µε τη συνύπαρξη αργιλικών και σχιστολιθικών πετρωµάτων. Το νερό αποκτά σηµαντική διαλυτική δράση, όταν εµπλουτίζεται µε διάφορα συστατικά (CO2, HNO2, HNO3).To νερό εµπλουτίζεται κυρίως σε CO2, που προέρχεται από την ατµόσφαιρα και το έδαφος και µετατρέπεται σε σπουδαίο δια- 14

λυτικό µέσο, το οποίο συντελεί στη χηµική αποσάθρωση-διάλυση επιδεκτικών πετρωµάτων. Τέτοια πετρώµατα είναι κυρίως τα ανθρακικά, τα συστατικά των οποίων (άλατα ασβεστίου και µαγνησίου) µετατρέπονται σε διαλυτά όξινα ανθρακικά άλατα. Η διάλυση των ανθρακικών πετρωµάτων µε αυτόν τον τρόπο, κυρίως ασβεστόλιθων και µαρµάρων λέγεται καρστική διάβρωση. Η διάβρωση των πετρωµάτων είναι µια διεργασία που προϋποθέτει την αποσάθρωση. Η διάβρωση είναι η απόπλυση των πετρωµάτων από τα σαθρά υλικά και η µεταφορά τους µέσω του νερού ή του αέρα. Μέσα από τη διαδικασία αυτή συσσωρεύονται και τα ιζήµατα που στη συνέχεια δηµιουργούν τα ιζηµατογενή πετρώµατα. Όλα τα πετρώµατα που βρίσκονται στην επιφάνεια της γης δέχονται την επίδραση της αποσάθρωσης και στη συνέχεια της διάβρωσης, που καταστρέφει τη συνοχή τους και µεταβάλει το ανάγλυφο της επιφάνειας (πετρολογικός κύκλος). Τα πετρώµατα που σήµερα σχηµατίζουν τα βουνά της Μεσογείου ήταν ιζήµατα µέσα στη θάλασσα πριν από εκατοντάδες εκατοµµύρια χρόνια. Στη συνέχεια, τα ιζηµατογενή αυτά πετρώµατα ανασηκώθηκαν εξαιτίας της παραπάνω ορογένεσης και σχηµάτισαν τις βασικές οροσειρές των περιοχών γύρω από τη Μεσόγειο. Για το λόγο αυτό οι παραπάνω οροσειρές αποτελούνται από πολλά ανθρακικά πετρώµατα στα οποία η καρστική αποσάθρωση έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στη δηµιουργία του αναγλύφου. Στην Ελλάδα πολλές περιοχές της Ηπείρου, της Στερεάς Ελλάδας, της Πελοποννήσου και της Κρήτης χαρακτηρίζονται από την εµφάνιση ανθρακικών πετρωµάτων. Οι καρστικές περιοχές στην Κρήτη καταλαµβάνουν σχεδόν το 45% της επιφάνειάς της. Με το πέρασµά του από την ατµόσφαιρα το νερό ενώνεται µε το διοξείδιο του άνθρακα και µετατρέπεται σε ένα ασθενές οξύ, το οποίο διαλύει και διαβρώνει τα ανθρακικά πετρώµατα. Σε αυτή τη σχέση του νερού µε το πέτρωµα οφείλεται και το ιδιαίτερο ανάγλυφο των ορεινών όγκων. Στα ανθρακικά πετρώµατα σχηµατίζονται µικρές κοιλότητες και τρύπες, που µε το χρόνο και τη συνεχή διάλυση των πετρωµάτων µεγαλώνουν περισσότερο. Μπορεί να βαθύνουν, να µεγαλώσουν ή να ενωθούν µε άλλες γειτονικές τους και να δηµιουργηθούν καταβόθρες, βάραθρα, δολίνες, οροπέδια και σπήλαια. Τα µάρµαρα ανήκουν στα µεταµορφωµένα πετρώµατα, αφού έχουν υποστεί µεταµόρφωση, και έχουν κοκκώδη ιστό. Οι ασβεστόλιθοι είναι θαλάσσια ιζήµατα ανθρακικού ασβεστίου που δεν έχουν µεταµορφωθεί και έχουν έντονη την παρουσία απολιθωµάτων. Οι ασβεστόλιθοι είναι θαλάσσια ιζήµατα που σχηµατίζονται σε βάθη 0-1000 µέτρων. Η χηµική σύσταση των ασβεστόλιθων παρουσιάζει διαφοροποιήσεις ως προς τις ξένες προσµίξεις που περιέχουν. Ανάλογα µε τις διάφορες ουσίες που περιέχουν χαρακτηρίζονται σαν αµιγείς όταν CaCO3 >90% και µη αµιγείς όταν CaCO3 <90%. 15

ολίνη στον Ψηλορείτη Oροπέδιο της Nίδας (Πόλγη) Ο ασβεστόλιθος είναι λίγο διαλυτός στο καθαρό νερό. Η διαλυτική του δράση αυξάνεται µε τον εµπλουτισµό του σε νερό και CO2. Ο εµπλουτισµός του γίνεται είτε απευθείας από την ατµόσφαιρα κατά την πτώση της βροχοσταγόνας είτε από το βιογενές του εδάφους CO2, όταν το νερό της βροχής διηθηθεί πρώτα µέσα σε αυτό. Η αντίδραση διάλυσης του διοξειδίου του άνθρακα στο νερό είναι η εξής: CO2+H20 H2CO3. Άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν τη διάλυση των ασβεστόλιθων είναι η θερµοκρασία και η πίεση. Η διαλυτική ικανότητα του ασβεστόλιθου αυξάνεται µε την πτώση της θερµοκρασίας. Η µερική πίεση του CO2 όταν αυτή αυξάνεται στο νερό τότε αυξάνει και τη διαλυτική του ικανότητα. Έτσι το κρύο νερό χει- µερινών βροχοπτώσεων είναι πλουσιότερο σε διοξείδιο του άνθρακα και συνεπώς η επιφανειακή διάλυση των ασβεστόλιθων είναι µεγαλύτερη στις ψυχρές περιοχές παρά στις θερµές. Η διάλυση των ασβεστόλιθων δεν εξαρτάται µόνο από τους φυσικούς και χηµικούς παράγοντες, αλλά και από την καθαρότητα του ασβεστόλιθου σε ανθρακικό ασβέστιο CaCO3. Τα σπήλαια, τα φαράγγια και τα µικρά και τα µεγάλα οροπέδια (πόλγες) είναι προϊόν της διάλυσης των ασβεστόλιθων. Όσο ψηλώνουν τα βουνά τόσο το νερό τα διαλύει περισσότερο: ένας κόκκος ασβεστολιθικής άµµου διαλύεται από το νερό σε πέντε µήνες! H ύπαρξη των δολινών αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο της καρστικής µορφολογίας. Η δολίνη είναι σλαβική λέξη και χαρακτηρίζει µια κλειστή λεκάνη, σε σχήµα κυκλικό ή ελλειπτικό, µε διαστάσεις που φτάνουν µέχρι τα 100 µέτρα και βάθος 2-100 µέτρα. Ο πυθµένας των δολινών είναι σχετικά επίπεδος και καλύπτεται από χηµικά ιζήµατα. Η εξέλιξη µιας δολίνης εξαρτάται από τη διαλυτότητα των ασβεστόλιθων, του πάχους τους, του υδροφόρου ορίζοντα και του κλίµατος της περιοχής. Σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας, όπου υπάρχουν ασβεστολιθικά πετρώµατα συναντάµε δολίνες, από τις οροσειρές του Παρνασσού, της Γκιόνας και των Βαρδουσίων µέχρι την Κρήτη, Οι πόλγες είναι τα µεγάλα καρστικά έγκοιλα. Είναι κλειστές κοιλότητες-λεκά- 16

νες. Έχουν µεγάλη επιφάνεια, που κυµαίνεται από λίγα έως εκατοντάδες τετραγωνικά χιλιόµετρα. Περιβάλλονται από όρη και βρίσκονται σε διάφορα υψόµετρα. Οι πόλγες που βρίσκονται σε χαµηλά υψόµετρα κατακλύζονται από νερά και µετατρέπονται σε λίµνες και έλη. Η πόλγη µπορεί να οφείλεται στη συνένωση δολινών. Στην Ελλάδα µια χαρακτηριστική πόλγη, η µεγαλύτερη της Ελλάδας, είναι της Κοπαίδας. Στην Κρήτη υπάρχουν πόλγες, όπως το οροπέδιο της Νίδας στην Ίδη σε υψόµετρο 1360 µέτρων, του Οµαλού στα Λευκά Όρη σε υψόµετρο 1050 µέτρων, του Λασιθίου, κ.α., Kαταβόθρα τον Ψηλορείτη Οι υπόγειες καρστικές µορφές είναι οι καταβόθρες οι µικροί και µεγάλοι οχετοί, τα σπήλαια. Σχηµατίζονται από την είσοδο του επιφανειακού νερού προς το εσωτερικό του πετρώµατος. Καταβόθρες λέγονται τα έγκοιλα που ανεβαίνουν µέχρι την επιφάνεια του εδάφους κατακόρυφα ή µε µεγάλη κλίση. έχονται µόνιµα ή περιοδικά επιφανειακά και υπόγεια νερά, προχωρούν στο εσωτερικό των ασβεστολιθικών πετρωµάτων και σχηµατίζουν ένα σύστηµα αγωγών µε πολύπλοκο προσανατολισµό. Οι καταβόθρες µεταφέρουν το νερό της επιφάνειας. Aρόλιθος Το νερό δηµιουργεί, εντυπωσιακά σπήλαια που κατοικούν µέσα τους θεοί και νεράιδες. Στο Ιδαίον Άντρο (το σπήλαιο της Ίδης), λατρευτικό µε πλούσια αρχαιολογικά ευρήµατα, ανατράφηκε ο πατέρας των θεών, ο ίας, αφού, σύµφωνα µε την παράδοση, τον έφερε εδώ η µητέρα του, η Ρέα, για να τον γλυτώσει από τον πατέρα του, τον Κρόνο. Επίσης, το σπήλαιο των Καµαρών µε τα περίφηµα καµαραϊκά αγγεία, το σπήλαιο Κορίτσι στη Νίδα και το Σφεντόνη στα Ζωνιανά, µε πλούσιο σταλαγµιτικό και σταλακτιτικό διάκοσµο. Σπήλαιο λέγεται κάθε φυσική κοιλότητα του εδάφους, αρκετά µεγάλη, ώστε να χωράει ένας άνθρωπος. Η Ελλάδα καλύπτεται κατά 60% από ασβεστολιθικά πετρώµατα που είναι η βασική αιτία σπηλαιογέννεσης. Έχουν καταγραφεί περισσότερα από 8000 σπήλαια από την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία, στην Κρήτη 5000, έχουν αξιοποιηθεί τουριστικά 18. Όλα αποτελούν φυσικά µουσεία για πολλές και ενδιαφέρουσες εµπειρίες. Τα περισσότερα σπήλαια βρίσκονται σε περιοχές µε ασβεστολιθικά πετρώ- µατα. Η διαδικασία για να δηµιουργηθεί ένα σπήλαιο κρατάει χιλιάδες χρόνια. Αρχίζει, όταν το επιφανειακό νερό εισδύει στο υπέδαφος από µικρές ρωγµές. Συστήµατα σπηλαίων λέγονται υπόγειοι σχηµατισµοί και συνδέονται µεταξύ τους µε σήραγγες και διαδρόµους. Αυτά τα υπόγεια τοπία έχουν καταπληκτική οµορφιά και µας δείχνουν ασυνήθιστους σχηµατισµούς βαθιά στο υπέδαφος. 17

Άλλοι τύποι σπηλαίων είναι τα σπήλαια λάβας σχηµατίζονται από τη διάπυρη λάβα των ηφαιστείων. Τα σπήλαια πάγου σχηµατίζονται µέσα σε παγετώνες Στις βραχώδεις ακτές σχηµατίζονται παράκτια σπήλαια, καθώς τα κύµατα και οι σφοδροί άνεµοι κατατρώνε τα πιο ευδιάλυτα πετρώµατα. Καθώς το νερό διεισδύει µέσα στον ασβεστόλιθο από τις διάφορες ρωγµές του διαλύει ένα ορυκτό του πετρώµατος, που λέγεται ασβεστίτης. Αφού διαβρώσει τον ασβεστόλιθο και ανοίξει ένα σπήλαιο, το νερό εξακολουθεί να σταλάζει από τα τοιχώµατα. Ένα µέρος του εξατµίζεται αφήνοντας πάνω στο πέτρωµα ένα λεπτό στρώµα ασβεστίτη. Με το πέρασµα χιλιάδων χρόνων σχη- µατίζονται λεία στρώµατα από ασβεστίτη, τα οποία σε ορισµένες περιοχές καλύπτουν τα τοιχώµατα των σπηλαίων. ηµιουργούν παράδοξους σχηµατισµούς που λέγονται σταλακτικοί στύλοι και είναι σταλακτίτες ή σταλαγµίτες. Οι σταλακτίτες κρέµονται από την οροφή σαν παγοκρύσταλλοι, ενώ οι σταλαγµίτες είναι στύλοι που υψώνονται από το δάπεδο. Μερικές φορές ένας σταλακτίτης και ένας σταλαγµίτης ενώνονται δηµιουργώντας µια κολώνα. H ˆappleÔÈÎÈÏfiÙËÙ ÛÙÔÓ æëïôúâ ÙË Πλακώδεις ασβεστόλιθοι στον Ψηλορείτη (Ρούσσα λίµνη) Ασβεστόλιθοι της ζώνης της «Τρίπολης» Ο Ψηλορείτης, το πιο ψηλό βουνό στην Kρήτη (2456 µ.), ξεπήδησε πριν από εκατοµµύρια χρόνια µέσα από τη Μεσόγειο µε τη σύγκρουση δύο λιθοσφαιρικών πλακών, της Αφρικής και της Ευρώπης. Έχει πέντε κορυφές πάνω από τα 2000µ., µε τον Τίµιο Σταυρό να φτάνει στα 2456µ., αλλά και άλλες µικρότερες. Ανάµεσά τους απλώνονται φαράγγια, σπήλαια, οροπέδια, γκρεµνά. Ωστόσο, σε ολόκληρη την Κρήτη απλώνονται σα ραχοκοκαλιά οι σκληροί, τοποθετηµένοι σαν πλάκες, πλακώδεις ασβεστόλιθοι, τα υπολείµµατα του πυθµένα ενός πανάρχαιου ωκεανού. Την οµάδα αυτή συνθέτουν µάρµαρα διαφορών ηλικιών. Τα παλιότερα είναι ηλικίας 300 περίπου εκατοµµυρίων χρόνων, ενώ τα νεότερα 18